مجموعه تلویزیونی امام علی نام سریالی است که به پنج سال انتهایی و دوران خلافت زندگی علی بن ابی‌طالب می‌پردازد و به کارگردانی داوود میرباقری در صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران تهیه شده است. این سریال محصول سال 1375-1370 است.[1] از این مجموعه تلویزیونی نسخه سینمایی نیز تهیه شده است.
فیلمنامه و بازیگران
به گزارش سرویس فرهنگ و هنر جهان، از میرباقری خواسته می‌شود فیلمنامه‌اش را بازنویسی کند و این روند و اعمال اصلاحیه‌ها تا چند بار تکرار می‌شود. به نظر می‌رسد این موانع برطرف شدنی نیستند، اما مگر می‌شود نیت و همت خالص برای ساخت چنین سریالی بیهوده بماند.
سرانجام با تأیید و عنایت مسؤولان وقت تلویزیون، نخستین سریال مهم تاریخی مذهبی صدا و سیما در چنین ابعادی کلید می‌خورد. «خاری در گلو» -که اشاره به خطبه «شقشقیه» علی (ع) در نهج‌البلاغه دارد - در سال 1373 با حضور 150 بازیگر اصلی و بیش از 5 هزار هنرور از نیروهای ارتش مقابل دوربین می‌رود.
داریوش ارجمند نقش مالک اشتر را دارد. گویا پس از نقش‌آفرینی آنتونی کوئین در نقش حضرت حمزه (ع) در فیلم «محمد رسول‌ا... (ص)» (یا «الرساله») با آن جذبه خاص سینمایی بازیگرش، ارجمند آمده تا نقش مذهبی دیگری را با جلال و جبروت چشمگیرش خلق کند. میرباقری، اما آمده تا کاری کند کارستان و در این راه از بسیاری باتجربه‌ترهای دیگر بازیگری هم دعوت به همکاری کرده است. بهزاد فراهانی لباس یکی از سفاکترین حاکمان تاریخ، معاویه بن‌ابوسفیان را می‌پوشد.
زنده‌یاد مهدی فتحی، چه زیبا یکی از زشت‌کارترین نزدیکان دسیسه‌چین معاویه یعنی عمرو عاص می‌شود. ویشکا آسایش در نقش قطام، چنان حیله‌های زنانه‌ای می‌اندیشد که با اجرای خوب بازیگرش درگذر سال‌ها همچنان از آن به عنوان بهترین نقش او یاد می‌شود.
اکبر عبدی، سیروس گرجستانی، سعید نیکپور،پرویز پرستویی، انوشیروان ارجمند، اصغر همت، عنایت ا... شفیعی، مرحوم جواد خدادادی، عنایت بخشی، کریم اکبری مبارکه، آتش تقی پور، مرحوم جهانگیر فروهر، نادر رجب‌پور، عباس امیری، بهمن زرین‌پور، چنگیز وثوقی، کامران فیوضات، باقر صحرارودی و... هم هستند.
به گزارش بانی فیلم، میرباقری یکی از جذاب‌ترین نقش‌ها را از لحاظ دراماتیک و یکی از منفورترین‌ها را از منظر تاریخ، به چهره‌ای ناشناس می‌سپارد. میرباقری که سال 73 در خلال پیش‌تولید سریال امام علی (ع)، «آدم برفی» را در سینما ساخته، نقش ولید را به یکی از بازیگران آن فیلم می‌سپارد.
همین می‌شود که محمدرضا شریفی‌نیا پس از چهره‌هایی چون اکبر عبدی، پرویز پرستویی و داریوش ارجمند از آدم برفی، به سریال امام علی (ع) می‌آید. در واقع یکی از بازیگران پرحاشیه امروز سینما و تلویزیون، از همان روزهای ابتدایی فعالیتش نیز، حضورش با نقشی حاشیه‌ساز و جنجالی رقم می‌خورد!
عوامل پشت صحنه
سازندگان سریال در پشت دوربین نیز چیزی کم از بازیگران ندارند، هنردست عبدا... اسکندری چه بی‌نظیر روی چهره هنرپیشگان می‌نشیند؛ هنوز همه خراش روی چشم مالک اشتر را به یاد دارند.
مازیار پرتو تصاویر سریال را با ظرافت در قاب دوربین خود ثبت می‌کند. در نهایت این فرهاد فخرالدینی است که با ملودیهای سحرانگیزش، موسیقی‌ای در شأن نام صاحب مجموعه می‌سازد تا صدای گرم صدیق تعریف روی آن بنشیند. ضمن اینکه نباید از تدوین مهرزاد مینویی و صدابرداری محسن روشن نیز بدون تمجید گذر کرد.
پخش سریال و آغاز موضع‌گیری‌ها
تلویزیون تا پیش از سریال امام علی (ع)، مجموعه‌ای با این گستردگی و وسعت تولید نکرده بود. به ویژه که حساسیت‌های جامعه و تلویزیون همیشه در قبال سوژه‌های مذهبی به شدت بالا بوده و این مسئله در دهه 70 نیز بیشتر از همیشه حس می‌شد.
گرچه ساخت و پخش این سریال، مسیر را برای تولید آثاری عظیم با مایه‌های مذهبی به خوبی هموار کرد (سریال‌های «ولایت عشق» با موضوع زندگی حضرت امام رضا (ع) به کارگردانی و نویسندگی مهدی فخیم‌زاده، «تنهاترین سردار» براساس زندگی امام حسن (ع) ساخته فخیم‌زاده، «یوسف پیامبر (ع)» به نویسندگی و کارگردانی فرج‌ا... سلحشور و... آثاری از این دست هستند که پس از سریال امام علی (ع) ساخته شدند).
ساخت سریال حدود سه سال به طول انجامید و به دلیل پیشگام بودن مجموعه در قیاس با دیگر تولیدات تلویزیون تا آن زمان، سازندگان با مسائل و دغدغه‌های زیادی مواجه شدند، اما سرانجام پخش مجموعه از سال 1376 در شبکه یک سیما آغاز شد.
یکی از مهمترین بازخوردها در مواجهه مخاطبان جدی‌تر با سریال این بود که چرا نویسنده و کارگردان برخلاف تصورهای اولیه، تمرکز بیشتری روی شخصیت‌های منفی به خصوص ولید و قطام (منابع تاریخی نیز تا این حد به قطام اشاره ندارند) داشته و در مقابل، چندان به خود حضرت و اصحابش نپرداخته است.
برخی نیز نحوه پرداخت به خلیفه سوم و عایشه را برنتافتند. هر چند مجموعه از چنان استحکام و جذابیتی برای اغلب بینندگان برخوردار بود که این انتقادات نیز چیزی از ارزش‌های آن کم نکرد.
با این حال خود میرباقری در همان مقطع طی گفت‌وگویی که با هفته‌نامه سروش داشت (17 شهریور 75) در این باره واکنش جالبی نشان داد: «هشتاد درصد این سریال تخیل است که در ارتباط با درک و دریافتم از تحقیقات در تاریخ اسلام به این نتایج رسیده‌ام. اگرچه بیست درصد مکتوب تاریخی اساس قرار گرفت، ولی چندان بی‌ربط با تخیلات نیست و منشأ آن به اسناد تاریخی برمی‌گردد.»
میرباقری حتی با شگردهای خاص کارگردانی و فیلمنامه‌نویسی‌اش مشکل چگونگی نمایش معصومین (علیه‌السلام) و خطوط قرمز مذهبی و عقیدتی را نیز رفع کرد. از جمله اینکه اندام علی (ع) از نماهای اورشولدر و اغلب بسته بود و سخنان آن حضرت نیز در قالب جملات اطرافیان و یاران صدیقش مطرح می‌شد.
میرباقری آنچه پیش از این در سریال‌های دیدنی «رعنا» و «گرگ‌ها» اندوخته بود، به خوبی صرف سریال امام علی (ع) کرد که بحق همچنان یکی از – و بی‌اغراق تنها- مجموعه مذهبی کم عیب و نقص و خوش‌ساخت در تلویزیون ما به یادگار باقی مانده است.
/حاشیه‌ها/
- طراح لوگوی سریال امام علی (ع) محمدرضا شریفی‌نیا بود. جالب آنکه این شب‌ها نیز لوگوی سریال «ملکوت» با طراحی او در شبکه دو دیده می‌شود.
- ویشکا آسایش، بازیگر نقش قطام از سوی مازیار پرتو، مدیر تصویربرداری سریال به میرباقری معرفی شد و اتفاقاً با معیارهای کارگردان هم کاملاً همخوان بود. بد نیست بدانید، آسایش خواهرزاده پرتو است.
- میرباقری علاقه‌مند بود این مجموعه به شیوه 35 میلیمتری و روی نگاتیو ضبط شود تا ماندگاری بیشتری پیدا کند، اما چون این سریال نخستین تجربه مذهبی تلویزیون با این حجم و کیفیت بود و فیلمبرداری آن در قیاس با تصویربرداری هزینه‌های گزافی طلب می‌کرد و در ابتدا انتظار چنین توفیقی برایش نمی‌رفت، با آن موافقت نشد.
- تهیه‌کنندگی این سریال را محمد بیک‌زاده بر عهده داشت که پس از آن کمتر نامی از او شنیده شد. طی روزهای گذشته نیز تماس‌های متعدد خبرنگار ما با او برای گفت‌وگو درباره سریال، حاصلی در بر نداشت و تلفن همراه این تهیه‌کننده خاموش بود.
- نقش امام علی (ع) را در سکانس‌هایی که از پشت و یا اینسرت (بسته دستها یا پاها) بودند، مرحوم مهدی فتحی بازی کرد. جالب آن که او در بسیاری از سکانس‌ها به نقش عمرو عاص در حال دسیسه‌چینی علیه امام علی (ع) بود!
- مدیریت دوبلاژ سریال را بهرام زند به عهده داشت. خود زند به جای عمار یاسر (سعید نیکپور) گویندگی کرد. دوبلور مالک اشتر هم منوچهر اسماعیلی بود. نقش ابوموسی اشعری (عباس امیری) را نیز پرویز بهرام گفت.
مرحوم فتحی، بهزاد فراهانی، پرویز پرستویی و... از بازیگرانی بودند که به جای خودشان صحبت کردند. در کل دوبله این مجموعه جزو بهترین کارهای مدیر دوبلاژ و گویندگانش است.
- کار عبدا... اسکندری در این سریال به عنوان طراح گریم، بسیار تحسین‌برانگیز است. با این وصف برخی از منتقدان و مذهبیون، این ایراد را به گریم مجموعه وارد کردند که چرا چهره‌های شخصیت‌های پلید همچون معاویه یا ولید به زیبایی چهره آنان کمک کرده، اما شخصیت‌های مثبت چون ابوذر غفاری، عمار یاسر، سلمان فارسی و... چهره شادابی ندارند.
البته این ایرادی بود که درباره دیالوگ‌های شخصیت‌های مذکور نیز مطرح شد!
- بودجه قطعی این سریال هیچ‌گاه به صورت رسمی اعلام نشد.
- میرباقری کارگردان و نویسنده امام علی (ع)12سال بعد از آن مختارنامه را ساخت که در شبکه یک سیما پخش گردید را ساخت.